گروه سازهای کوبه ای پوست صدا (ممبرافون) های یک طرف باز که با عنوان متداول تُمبَک یا تُنبَک در ایران شناخته می‌شوند در بسیاری از نواحی رایج‌اند. واژه‌ی تمبک یا تنبک یک نام آوا است. این واژه با ترکیبی از «تُم» و «بَک» بیان‌کننده‌ی دو صدای کلی و اصلی تولید شده از این ساز است: صدای «تُم» از وسط پوست و صدای «بَک» از کناره‌های آن تولید می‌شوند. تمبک متداول‌ترین پوست صدای یک طرف باز در بسیاری از نواحی ایران است و آنچه آن را از سایر پوست صداهای یاد شده متمایز می‌کند ویژگی‌های زیرند:

1- با هر دو دست (کف و انگشت‌ها- غالباً ده انگشت) و بدون استفاده از مضراب نواخته می‌شود.

2- به استثنای چند تکنیک جدید نوازندگی، در موقع نواختن هیچ وقت بر روی زمین قرار نمی‌گیرد. تمبک را هنگام نواختن یا روی زانو می‌گذارند و یا به صورت افقی به گردن یا کتف آویزان می‌کنند و زیر بغل می‌گذارند. بدین ترتیب سطح پوست این پوست صدا هنگام نواختن موازی با سطح زمین نیست.

3- ساختمان تمبک‌ها به رغم تنوع‌شان نسبتاً شبیه یکدیگر و دارای ویژگی‌های زیر هستند:

الف) دهانه‌ی گِرد که روی آن پوست کشیده‌اند.

ب) محفظه‌ی صوتی استوانه‌ای یا خزانه‌ یا تنه‌ی تمبک

ج) نفیر یا گلویی

د) دهانه‌ی شیپوری انتهای ساز یا کالیبر

تنه و نفیر تنبک‌ خاتم‌کاری شده است. تنبک از چوب درخت گردو یا توت ساخته می‌شود. پوست ساز از پوست گوساله است، گر چه پوست بز، به ویژه پوست گردن بز، به علت ضخامت آن، در تعبیه ساز بیشتر مد نظر است. در این ارتباط اصطلاح پوست چقر یعنی پوست محکم مثل شیشه، رایج است.

نوازنده، حین اجرا، معمولاً پای چپ خود را قدری جلوتر از پای راست قرار می‌دهد، به گونه‌ای که پاشنه پا در جهت بالا گرایش داشته و پنجه بر زمین تکیه می‌کند و معمولا پای راست خود را روی پایه‌ای فلزی به نام زیرپایی مستقر می‌کند. زیرپایی از چوب نیز ساخته می‌شود.

آقای بهمن رجبی معتقد است که تنبک را می‌توان، حین نوازندگی، هم روی زانوی چپ و هم روی زانوی راست قرار داد. به عقیده ی وی زیربنای نوازندگی تنبک «ستون فقرات ساختمان تنبک‌نوازی» در چهار ویژگی «حرکت» خلاصه می‌شود:

1- اجرا به وسیله دست چپ به صورت «نیم مشت» و با کمک مچ، نزدیک به وسط پوست.

2- اجرا به وسیله بند اول انگشت دوم دست چپ و به کمک مچ در حواشی فوقانی پوست.

3- اجرا به وسیله دو بند اول انگشت دوم دست راست و با کمک مچ در وسط پوست.

4- اجرا به وسیله بند اول انگشت دوم دست راست و با کمک شست در حواشی پوست. اجرای اخیر بشکن یا تلنگر نام دارد.

برخی از نوازندگان سازهای ردیف موسیقی سنتی ایران، تنبک نیز می‌نواخته‌اند، از جمله

«حبیب سماع حضور... که سالها ضرب‌گیر محمد صادق‌خان بوده.. از شاگردان او سه تن را نام می‌برند: 1- آقاجان... 2- تقی‌خان... تقی نسقچی... 3- حاجی‌خان [حاجی‌خان عین‌الدوله]...»

تمبک یا تنبک با تغییرات یا تحریفاتی در لفظ به صورت‌های زیر تلفظ می‌شود:

تُمپک (بَستَک، هِرَنگ، بندر چارَک در هرمزگان)،‌ تنپک یا تمپک (میناب در هرمزگان)، دُمبک یا تپل (در کردستان)، دُمَک (در کرمانشاهان)، کَش دَمبِک (در مازندران)، دَمبوک (در شرق گیلان)، دُمبوک (جزیره‌ی قشم در هرمزگان)، دیمپَک یا دیمپُک (بندر لنگه در هرمزگان)، تَمَک (نوشهر در غرب مازندران)، تُمَک (در لرستان)، تُمَّک (در اراک) و ضرب در برخی نواحی ایران.

مناطقی که تمبک در آن‌ها بیشتر متداول است عبارت‌اند از تهران، کاشان، طالقان، کرمان، خوزستان، هرمزگان، بوشهر، شهرکرد (چهارمحال و بختیاری)، فارس، لرستان، کرمانشاهان، کردستان، برخی مناطق آذربایجان غربی، شرق مازندران، منطقه‌ی کتول (استان گلستان)و...

بندر چارک

دربندر چارک در همراهی قیچک_ که به آن چنگ می‌گویند_ از یک تا دو تمبک، در همراهی با نی‌انبان که به آن همبونه می‌گویند و نیز در همراهی با سُرنا که به آن ساز می‌گویند از شش تا هفت تمبک استفاده می‌شود.

تمبک‌های بررسی شده در بندر چارَک غالباً قدیمی‌اند و عمری در حدود صد سال دارند. این تمبک‌ها از جنس چوب و در اندازه‌های مختلف هستند. نوازندگان تمبک وقتی که ایستاده یا در حال حرکت به نواختن می‌پردازند تمبک را با تسمه‌ای چرمی به کتف راست یا چپ و یا گردن خود آویزان می‌کنند و در زیر بغل قرار می‌دهند. در بندر چارک حتا زنان نیز در مجالس شادی زنانه تمبک می‌نوازند.

بستک

در بَستَک به ویژه در روستای هِرَنگ که محل زندگی کولی‌هاست یک تا سه تمبک غالبا همراه با یک دهل دو طرفه که با دست نواخته می‌شود نی‌انبان را همراهی می‌کنند. قیچک نیز که به آن چنگ می‌گویند در میان کولیان هِرَنگ متداول است و همراه با یک یا دو تمبک نواخته می‌شود. مناسبت‌های استفاده از تمبک در همراهی سازهای یاد شده، مجالس عروسی و ختنه‌سوران‌اند.

میناب

در این منطقه اگر چه از نی جفتی همراه با دهل و پیپه و کَسِر که در بیشتر مناطق هرمزگان متداول‌اند نیز استفاده می‌شود اما سُرنا (ساز) همراه با دهل جوره و تمبک که به آن تمپک یا تنپک می‌گویند کاربرد بیشتری در عروسی‌های این منطقه دارند.جنس بدنه‌ی تمبک میناب چوب کهور و جنس پوست آن پوست گوسفند است. ارتفاع کلی این تمبک- متعلق به روستای زهوکی- 43 و قطر دهانه‌ی آن 5/21 سانتی‌متر است.

کردستان

در کردستان از تمبک در همراهی دوزَله و نَرمه‌نای و به ندرت سرنا و شمشال استفاده می‌شود. تمبک در کردستان به آن دمبک و گاه تپل نامیده می‌شود.

تمبک‌های کردستان معمولا فلزی هستند و از تمبک چوبی کمتر استفاده می‌شود.جنس بدنه‌ی تمبک کردستان ورق فلزی سیاه و جنس پوست آن پوست گوسفند است. قسمت‌های مختلف این تمبک با میخ و پرچ به هم متصل می‌شوند. تمبک‌هایی با بدنه‌ی چوبی و- به ندرت- سفالی هم در این منطقه وجود دارند.

چهارمحال وبختیاری (شهرکرد)

در چهارمحال و بختیاری تمبک را همراه با کمانچه و آواز می‌نوازند اما پیش از تمبک از دایره و گاه دهل که با دست می‌نواختند استفاده می‌شد. گاه کمانچه و تمبک با دایره زنگی نیز همراهی می‌شود. تمبک‌های متداول در شهرکرد غالباً چوبی‌اند.تمبک و کمانچه سازهای اندرونی‌اند و معمولا در فضای بسته نواخته می‌شوند.

کاشان (بادرور)

در بادرود نیز تمبک را هم نشسته، هم ایستاده و هم در حال حرکت می‌نوازند. در وضعیت ایستاده و هم در حال حرکت می‌نوازند. در وضعیت ایستاده یا در حال حرکت، تمبک با تسمه‌ای به کتف یا گردن نوازنده آویزان می‌شود و در زیر بغل او قرار می‌گیرد. در این منطقه، هم تمبک‌‌های فلزی و هم چوبی استفاده می‌شوند اما تمبک‌های فلزی متداول‌ترند.

جنس بدنه‌ی تمبک بادرود، ورق فلزی سیاه و جنس پوست آن پوست بز است. قسمت‌های مختلف این تمبک با میخ و پرچ به هم متصل شده‌اند.

شرق مازندران

تمبک در شرق مازندران از حدود چهل تا پنجاه سال پیش متداول، و در واقع جای‌گزین دست دایره یا به گویش محلی، دَسْ‌دایره شده و همراهی‌کننده‌ی کمانچه در مجالس عروسی و شادمانی‌است. نوازندگان تمبک که بیشتر از طایفه‌ی گدارها هستند. گاه از ترکیب دو تار، کمانچه و تمبک در عروسی‌ها استفاده می‌کنند. در شرق مازندران، هم تمبک فلزی و هم چوبی استفاده می‌شوند و چون تمبک را با تسمه یا بند به گردن می‌آویزند، به آن کَش دَمبِِک می‌گویند.

گلستان (منطقه ی کتول)

در منطقه‌ی کتول نیز از حدود چهل تا پنجاه سال پیش، همزمان با ورود کمانچه به این منطقه تمبک متداول شده و غالباً همراهی کننده‌ی کمانچه در اجرای آوازها، ترانه‌ها و ریز مقام‌هاست. در کتول نیز هم تمبک فلزی و هم چوبی متداول‌اند اما تمبک فلزی بیشتر مورد استفاده قرار می‌گیرد.

آذربایجان غربی

در نقده همراه بالابان و دوزَله از تمبک استفاده می‌شود و رپرتوار این سازها بیشتر شامل آهنگ‌های رقص و ترانه‌هاست. تمبک‌های این منطقه، هم چوبی و هم فلزی‌اند.

سمنان (دامغان)

ساز همراهی کننده‌ی کمانچه در قدیم دایره بوده و در دوره‌ای هر دو ساز دایره و تمبک حضور داشتند اما به تدریج تمبک جای دایره را در همراهی با کمانچه گرفته است. تمبک‌های مورد بررسی در دامغان همگی چوبی‌اند اما هنوز هم تمبک‌های فلزی در دامغان و سمنان مشاهده می‌شوند.

گیلان

در گیلان، به ویژه منطقه‌ی دیلمان واقع در شرق این استان نیز در گذشته همراه با کمانچه و آواز از دایره استفاده می‌کردند و به تدریج تمبک جای‌گزین دایره شده است.تمبک‌های گیلان هم چوبی و هم فلزی‌اند. در شرق گیلان به تمبک دَمبوک و به نوازنده‌ی آن دَمبوک‌چی یا دَمبوک‌زن می‌گویند.

کرمانشاهان

در کرمانشاهان از چند دهه‌ی پیش و احتمالاً همزمان با لرستان تمبک جای‌گزین دایره در همراهی با آواز و کمانچه شده است و تمبک را غالباً نوازندگان کولی می‌نوازند.

لرستان

در لرستان نیز تا حدود نیم قرن پیش در همراهی کمانچه از دایره استفاده می‌کردند و در دوره‌ای هر دو ساز دایره و تمبک نواخته می‌شدند و به تدریج تمبک جای دایره را گرفته است.در این منطه هم تمبک‌های فلزی و هم چوبی حضور دارند اما بیشتر از تمبک‌های چوبی استفاده می‌شود. شیوه‌ی تمبک‌نوازی در لرستان در مقایسه با نواحی دیگر ایران تا حدودی متفاوت است و معمولا ضربه را با کف دست‌ها به مناطق مرکزی و میانه‌ی پوست می‌نوازند. صدای ایجاد شده از این شیوه‌ی نواختن، تمبک لرستان را تا حدود زیادی از تمبک‌های نواحی دیگر ایران متمایز می‌کند.

فارس

تمبک فارس، هم در موسیقی فارسی این استان و هم در موسیقی قشقایی استفاده می‌شود. موسیقی فارسی در مناطقی از شمال فارس (آباده، مرودشت، زرقان) تا جنوب این استان (جهرم، داراب، فسا، گراش، لار، صابونات یا اصطهبانات) متداول است.

در اجرای قطعات ضربی، تصنیف‌ها و ترانه‌ها از تمبک و تار استفاده می‌شود.

خوزستان (دزفول، شوشتر)

در دزفول و شوشتر، دراجرای قطعات ضربی، تصنیف ها و ترانه ها، از تمبک و تار استفاده می شود. شیوه‌ی تمبک‌نوازی در موسیقی دزفول و شوشتر تا حدودی از شیوه‌های رایج در نواحی دیگر ایران فاصله گرفته و به موسیقی دستگاهی نزدیک‌تر شده است. این نکته مهم‌ترین ویژگی شیوه‌ی تمبک‌نوازی در موسیقی این دو شهر است. تمبک‌های این منطقه هم چوبی و هم فلزی‌اند. در شوشتر دوزله که به آن نی جفته می‌گویند نیز متداول است. در گذشته این ساز را دایره همراهی می‌کرد و امروز تمبک همنواز آن است.

خراسان

بعضی عاشق‌ها در منطقه‌ی سبزوار تمبک را تُمَّک تلفظ می‌کنند. در منطقه‌ی تایباد و تربت جام و مناطق جنوب خراسان نیز اگر چه گاه تمبک نواخته می‌شود.

استان مرکزی (اراک)

تمبک که در اراک و روستاهای آن به صورت تُمَّک تلفظ می‌شود از سازهای رایج در منطقه‌ی اراک است. در این منطقه هم تمبک چوبی و هم فلزی رایج است اما تمبک فلزی کاربرد بیشتری دارد. تمبک‌های چوبی از لرستان یا تهران به اراک آورده می‌شوند. در موسیقی منطقه‌ی اراک از تمبک هم همراه با کمانچه و هم با سرنا استفاده می‌شود. همراهی تمبک با سرنا برای مراحلی از عروسی‌ست که مراسم در فضای بسته اجرا می‌شود و در فضای باز، همراهی کننده ی سرنا، دهل است. تمبک در این منطقه نیز ظاهراً مانند برخی نواحی دیگر ایران جانشین دایره شده است. رپرتوار کمانچه و تمبک یا سرنا و تمبک شامل آهنگ‌های رقص‌هایی چون دستمال‌بازی، چوپی، سه‌پا، چوب‌بازی، ترکه‌بازی و نیز ترانه‌های متداول در منطقه‌ی اراک است.

بوشهر

در برخی مناطق استان بوشهر نیز از قدیم تمبک متداول بوده است . تمبک‌های مورد استفاده در این ناحیه از جنس چوب، سفال و فلز هستند. امروزه تمبک چوبی کمتر مشاهده می‌شود اما هنوز می‌توان نمونه‌هایی از تمبک‌های چوبی قدیمی را در برخی مناطق بوشهر مشاهده کرد. تمبک‌هایی که از ورق فلزی سیاه ساخته می‌شوند از دو نوع چوبی و سفالی جدیدترند. تمبک سفالی در بوشهر به تمبک جیری مشهور است. یکی از موارد استفاده از تمبک‌، خیام‌خوانی است.

تنبک زورخانه

تنبک زورخانه رکن مهم مراسم ورزش زورخانه یا ورزش باستانی و بزرگترین پوست صدای یک طرفه (یک طرف باز) از لحاط اندازه در ایران است که با دست نواخته می شود. ضرب زورخانه، در اصل، عنوان ضرب رزمی دارد. ضرب رزمی یا ضرب زورخانه از گِل و در تنور ساخته می‌شود. بدین ترتیب از کیفیت صوتی‌ برخوردار است که با ورزش زورخانه و آواز مرشد دقیقاً انطباق دارد. طرح آن همانندن تنبک رایج در موسیقی سنتی ایران است، منتهی در ابعاد بزرگ‌تر.

قسمتی از ساز که به انتهای باز آن منتهی می‌شود «تنه»، و انتهای باز ضرب «دهنه» نام دارد. قسمت فوقانی تنه، در حواشی پوست، ‌از لنگ پوشیده شده است. پوست ضرب زورخانه اغلب از پوست گاومیش، آهو یا بزکوهی است. ضرب زورخانه به توسط کوره‌پزهای حوالی شاه عبدالعظیم تهران (جاده‌ی دولت‌آباد) ساخته می‌شود. تعلیم ضرب صرفاً افتخاری است و به طور شفاهی یا سینه به سینه صورت می‌پذیرد.